Сотнур ветеран-влак

Сотнур школ… туныктышо-влак… сар шикш. Икымше ужаш.

Сеҥымашлан 75 ий пайрем кажне кечын лишемеш да лишемеш. Ончыкылан сай шарнымаш кодшо манын, тачысе тукым мом ышта да мом ыштен шукта? Умбакыже могай надырым пышта?

Тидын нерген мый ятыр гана шонкалем гынат, шукыжым шкежат ыштен шуктен омыл. Но жапын-жапын вием да уло-уке усталыкем чаманыде пыштенам. Сандене шукертсек шонен коштмо теме деке пӧртылаш лийым. Тиде – Кугу Ачамланде сарын участникше-влак нерген! Рашрак каласаш гын, Сотнур кыдалаш школышто туныктышо-влакын сар корнышт нерген.
Такше тиде сомылым мый 2012 ийыште «Сотнур школ – сотемдарыше вий» лӱман книгаштына шагал огыл почын пуэнам. Тыгак моло-влакат полшеныт. Но тушто тидым рушла возымо. А сар нерген теме (моло теме семынак) марий йылме денат лийшаш. Тидынат шинчалан койшо шке пайдаже уло.

Вес шонымашат ты сомыллан пижашак таратыш: таче ме, тидым ыштен моштышыжо да ыштен кертшыже-влакат огына ыште гын, ончыкылык тукымлан умбакырак да умбакырак торлышо историйым кычал муаш да почын ончыкташ ятырлан неле лиеш. Жап эртымылан кӧрат, вес тукымын марий йылмынам, историйнам начаррак палаш тӱҥалмыштлан кӧрат.
Тугеже куснена шке жапыштыже Сотнур школ дене кылдалтше пӱрымашан, Кугу Ачамланде сарыште лийше-влак нерген каласкалымашке. Туныктышо-влак коклаште сарын участникше-влак шагалын огытыл. Сандене ты кугу материалым алфавит почеш радамлаш утларак келшен толеш, шонем.

Эше иктым ешарыме шуэш. Мый кугешнем 2012 ийыште нине еҥ-влак нерген книгалан материалым ямдылымем дене. Таум ыштем нунын «личный делаштым» Сотнур школын тоштерыштыже арален коден кертше Войконовмытлан, Валерий Ивановичлан да Римма Анатольевналан. Вик каласем, тунамсе тоштер пашам виктарыше Римма Анатольевна Войконован полышыжо огыл гын, «Сотнур школ – сотемдарыше вий» книга ок ышталт да варажымат ош тӱням ок уж ыле. А кызыт тудо уло – 344 лышташан чапле книга. Ме тудым тӱҥалтыш гыч мучаш марте ик тылзе (!) жапыште ыштенна. Тыгак кугу таум каласыман вёрсткым ыштыше, чылажымат келыштарен вераҥдыше да вашкымылан кӧра эсогыл редактор семынат тӧрлаш полшышо Валерий Яковлевич Очеевлан (кийыме верже пушкыдо лийже, 2015 ийыште тудо кенета уке лие).

Фото шотышто. Нине саргайыше, шапалгыше, шукышт изи гына, документлан ыштыме 3х4 см кугытан фотографийым чаплын обрабатыватлаш полшышо Лидия Германовна Маланкиналанат посна кугу тау. Лач тыгай тӱшка паша лектышым пуа, историеш возалтеш.
Кузе тачат умылен огына керт, тугакак умылен огына керт тунамсе Волжский районысо администрацийын книга ямдылыме да савыктыме йодышым ӧрдыж гыч ончен шогымыштым, тидын деке нунын айда-лийже кумылыштым. Ты книгам лукмо сомылышто пуйто нуным нимо интересоватлен огыл да ок интересоватле. Да Сотнур школлан 175 ий темме годымат (круглый дате, маныт тыгайым. Марий Элыштыжат тыгай кугу ийготан школ-влак кумыт-нылыт гына улыт) чиновник-влак кӱлеш семын полшен огытыл, манаш лиеш. Йӧра, Юмылан тау, икмыняр пӧлекым ыштеныт, саламлаш чумыргеныт, изишак шийвундым ойыреныт. Чиновник гын, чиновникак улыт. Тидын шотышто Волжский район кумдык ден «вуйлатыше» Волжск ола эреак икте-весыштым умылыдымо улыт. Чаманаш гына кодеш, сӱрет кызытат вашталтын огыл. Тачысе Волжский администраций культур шотышто районысо калыклан сайым ыштеныт, тӱвыражым вияҥдаш полшеныт манаш пеҥгыде негыз уке. Но тиде вес теме. Таче ме элнам аралыше патыр марий туныктышо-влак нерген шке мутнам шуена.

Сар пуламырыш логалше туныктышо-влакын радамышт:

1. Александров Пётр Александрович.
2. Андреев Яков Михайлович.
3. Белкин Виктор Иванович.
4. Богданов Гаврил Константинович.
5. Васильев Пётр Михайлович.
6. Волков Иван Павлович.
7. Гурьянов Михаил Петрович.
8. Евдокимов Алексей Евдокимович.
9. Жирнов Петр Александрович.
10. Иванов Василий Иванович.
11. Иванов Григорий Павлович.
12. Иванов Степан Илларионович.
13. Ипонов Иван Александрович.
14. Кольцов Иван Егорович.
15. Кузьмин Геннадий Степанович.
16. Лепилов Иван Фёдорович.
17. Марьин Михаил Павлович.
17. Машаев Иван Трофимович.
18. Миловидов Валериян Алексеевич.
19. Миловидов Василий Александрович.
20. Очетов Василий Алексеевич.
21. Очетов П.И.
22. Павлов Пётр Павлович.
23. Петухов Иван Петрович.
24. Попов Евдоким Николаевич.
25. Смирнова Татьяна Васильевна.
26. Соколов Василий Васильевич.
27. Соловьев Алексей Васильевич.
28. Эшкинин Агей Николаевич.

Лудшына-влак деке тыгай ӱжмаш дене лектына

Ала эше иктаж туныктышын лӱмжӧ мондалт кодын? Вет 2012 ий деч вара, книга савыкталтмеке, тудым лудын лекмеке, лудшына-влак у лӱмымат кычал муын, «почын» кертыныт.

Тӱҥалмеке, мутат уке, вийым чаманыде нунын нерген палдараш перна. Тек марла умылышо да марла лудаш йӧратыше самырык тукымлан тиде серымына пайдале лиеш. Уке гын, 45 ий ончычат, Сеҥымаш кечын, торжественный погынымаште ойлышо-влак утларакше рушла гына кутыреныт. А нӧргӧ ушан йоча-влаклан чыла тидым шке вуйыштышт рушла гыч марлаш кусараш пернен.

Тыште эше иктым шотыш налман: нине материалым туныктышо-влакын 2012 ийлан Сотнур школ тоштерыште аралалт кодшо «личный делашт» почеш ямдылыме. Сандене шукыштын школ гыч кайымеке, илыш корнышт ок ончыкталт. Южышт нерген веле ешарен возымо. А чылажымат рашемдаш гын, тидлан кӱлынак пашам ыштыман ыле. Адакат мыняр гынат лудшына-влакын полышыштлан ӱшаныме шуэш. Кеч сарыште лийше посна туныктышо нерген ешартыш але кид йымакына кызыт марте верешдыме фото шотышто. Сандене умбакыже нунын илыш корныштым рашемдаш ме лудшына-влакым полшаш йодына. Вет ала-кудо ветеранже нунын родо-тукымышт гыч але коча-ачаштат лийын кертыт.

Александров Петр Александрович
Александров Петр Александрович

1919 ийыште Сотнур волость Шӱгаранэҥер ялеш шочын. 1939 ийыште Сотнур кыдалаш школым «отлично» тунем пытарен, 1-ше номеран аттестатым налын.

1939 ий 25 ноябрь гыч 1946 ий август марте Йошкар Армий радамыште служитлен, кужу сар корным эртен. Наградыже-влак: Красная Звезда, II степенян Отечественный война орден-влак, «За оборону Ленинграда», «За боевые заслуги», «За отвагу», «За освобождение Праги», «За взятие Берлина», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак.

Тӱрлӧ илыш савыртыш деч вара мӧҥгыжӧ сар пытымек ик ий гыч гына гына пӧртылын.

Сарыште лиймыжым шотыш налаш огыл гын, 1939 ий август гыч 1979 ий марте Сотнур кыдалаш школышто математикым туныктен.
«Сотнур школ – сотемдарыше вий» книгаште Петр Александровичын сар корныжым кумдан почын ончыктышо материалым савыктенна ыле. Юмо пӱрен гын, ончыкшым тудын дене «Марий ушем» сайтын лудшо-влакшымат палдарена.

***

Андреев Яков Михайлович.

1908 ийыште Озаҥ губерний Чарла уезд Шеҥше волостьысо Вуртем Вараҥыж могырысо Осиново ялеш шочын. (Марий лӱмжӧ могай лийын, кодын мо тиде ял аралалтын – огына пале, можыч, лудшына-влак рашемдаш полшат). 1927 ийыште Морко шымияш школым пытарен. 1937 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий туныктышо институтышто математиклан тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше, 1942 ий гыч 1945 ий марте кредалын. Красная Звезда орден дене наградитлалтын.

Сотнур кыдалаш школышто 1954 ий август гыч 1956 ий ноябрь марте математикым туныктен.

Фотожым верешт кертын огынал

***

Белкин
Белкин Виктор Иванович.

1917 ийыште Чарла уезд Купсола ялеш шочын (кызытсе Морко район Шале ял шотан илем). 1933 ийыште Кожлаер шымияш школым пытарен. 1936 ийыште Морко педтехникумым тунем лектын. РККА-шке 1939 ийыште налыныт. Кугу Ачамланде сарын участникше. Сар тӱҥалтыш гыч 1944 ий июль марте тул коклаште лийын. Ик бойышто чот нелын сусыргымеке, комиссоватленыт. «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль дене палемдалтын.

Сотнур кыдалаш школышто 1936 ий август тылзе гыч 1937 ий август марте тӱҥалтыш класслаште, а вес кашын 1944 ий гыч 1947 ий август марте географийым туныктен.

***

Богданов Гавриил Константинович
Богданов Гавриил Константинович

1919 ийыште Вятка губерний Уржум уезд тунамсе Кузнецово волостьысо Лапка Памаш (Кугу Шокшем кундем) ялысе кресаньык ешеш шочын. Кызыт тиде кундем Марий Элын Шернур районышкыжо пура. 1917–1923 ийлаште Марисола I ступенян трудовой школышто, 1923–1925 ийлаште Шернур педтехникумын подгруппыштыжо тунемын. 1925 ийыште ты педтехникумым Йошкар-Олашке кусарымылан кӧра тудат тушко куснен да рӱдӧ олаште 1928 ийыште тунем пытарен. Тиддеч вара республикнан тӱрлӧ школлаштыже пашам ыштен.

1930 ий сентябрь гыч 1939 ий сентябрь марте Сотнур школышто тыршен. Сотнур ШКМ-ыште тыглай туныктышо семын, вара, Сотнурым кыдалаш школыш савырымеке, завуч лийын. 1934–1938 ийлаште Н.К.Крупская лӱмеш Марпединститутышто физик-математик факультетым заочно пытарен.

РККА радамыш 1939 ий 25 ноябрьыште налыныт. Белорус военный округыш 145-ше стрелковый дивизийыш логалын. Кугу сар жапыште Сталинград, Кечывалвел-Йӱдвел (Юго-Запад) да 1-ше ден 3-шо Украин фронтлаште кредалын. Тул корно дене Сталинград, Крым, Польша, Германий гоч эртен. Сарыште эн тӱҥалтыш гыч мучаш марте лийын. Орудий командир, взвод командир, полк командирын материальный обеспечений шотышто полышкалышыже.

Тале кучедалмаште Польшышто кок гана нелын сусырген.

Запасыш старший лейтенант званий дене лектын. 1945 ий май тылзе гыч 1946 ий июнь тылзе марте Германийыште совет окуппационный войска радамыште лийын.

Наградыже-влак: Красная Звезда орден (1945 ий, май) да «За боевые заслуги», «За отвагу», «За взятие Берлина» медаль-влак. А сар деч вара – «За трудовую доблесть» (1948). Ятыр гана верысе совет депутатлан сайлалтын.

1946 ий 15 август гыч 1956 ий 21 август марте Сотнур кыдалаш школын директоржо лийын.

РСФСР просвещений министерствын 1947 ийысе КК 9/212/1668 номеран приказше дене Гаврил Константиновичым «Калык просвещенийын отличникше» знак дене палемденыт.

1961 ий 8 август гыч – Сотнур школын завучшо. Пеш кужу жап физик ден математикым туныктен. 1975 ий 1 январь гыч сулен налме канышыш лектын.

***

Васильев Пётр Михайлович
Васильев Пётр Михайлович

1926 ийыште Марий областьысе Морко кантонысо Нурымбал ялеш шочын. 1941 ийыште Нурымбал шымияш школым тунем лектын. 1950 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш марий кугыжаныш туныктышо институтым «марий йылме да сылнымут» специальность дене пытарен. Кугу Ачамланде сарын участникше. 1942 ий гыч 1946 ий марте Йошкар Армий радамыште служитлен.

Сотнур кыдалаш школышто 1950–1951 ий гутлаште марий йылмым да сылнымутым, а 1951– 1953 ий гутлаште руш йылмым да сылнымутым туныктен. 1955 ий гыч угыч марий йылмым да сылнымутым туныкташ тӱҥалын.

***

Волков Иван Павлович
Волков Иван Павлович

1924 ийыште Сотнур волостьысо Руш Шайра ялеш шочын. Ача-аваже кресаньык кокла гыч лийыныт, мланде пашам ыштеныт.

1931 ийыште Шайра (Шарибоксад) тӱҥалтыш школын икымше классышкыже каен. Отлично тунеммыжлан икымше класс гыч вигак кумшо классыш вончыштареныт. Сотнур шымияш школым Похвальный грамот дене пытарен. Морко педучилищыш тунемаш пураш да туныктышо лияш шонен. Но ийготыш шудымылан да капше изираклан кӧра тушко налын огытыл. Тунам тудлан улыжат 13 ий гына лийын! Тидлан кӧра угыч Сотнур школышто тунемаш тӱҥалын. 1939 ийыште ВЛКСМ радамыш пурен да тушто 1951 ий марте лийын. Но Сотнур школымат моло семын пытараш пӱрен огыл улмаш. Луымшо классыште тунемше латкуд ияш рвезым Марий АССР просвещений наркоматын направленийже почеш куд тылзаш педагог курсыш тунемаш колтат. Тыге тудо кӱшыл педагог шинчымашым налеш. Шке паша пӱрымашыжым 1940 ийыште Керемлак (Керебеляк) шымияш школ гычын тӱҥалеш. 1942 ий 28 августышто тудым Йошкар Армий радамыш налыт. Тыге сар пытымеш кредалеш. Мӧҥгыжӧ 1945 ий 25 ноябрьыште гына пӧртылеш.

Армийыште 1942 ий август гыч 1944 ий август марте Приволжский военный округысо 2-шо посна тунемме полкышто служитлен, орудий командирлан ямдылалт лектын. 1944 ий август гыч 1945 ий 17 апрель марте 201-ше танковый бригадыште бронетранспортёрын командирже лийын. 1945 ий 18 ноябрь марте – 31-ше танковый корпусын 100-шӧ танковый бригадыжын бронетранспортёржын командирже.
1945 ийыште 17 апрель гыч 26 июнь марте Совет Армийын частьше-влак дене пырля Польшышто, Германийыште, Чехословакийыште кредалын. 1945 ий 6 майыште куштылгын сусырген. Армий радамыште кум ият кум тылзе лийын.

Кугу Ачамланде сарысе боевой заслугыжлан СССР Кӱшыл Советын Вуйверже тудым III степенян Слава орден (1945), «За отвагу», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемден. Запасыш сержант званий дене лектын.

Армий гыч 1945 ий 25 ноябрьыште демобилизоватлалтын, 10 декабрь гыч Сотнур кыдалаш школышто математикым туныкташ тӱҥалын.
1948 ий гыч 1951 ий марте туныктышо институтышто физик-математик факультетыште заочно тунемын, «шымияш школышто физикым да математикым туныктышо» специальностьым налын. Тудо шке предметшым ӱмыр корныштыжо нимо денат вашталтен огыл, Шайра кундемысе школлаште туныктен илен. 1954 ий 15 августышто тудым Шайра (Шарибоксад) шымияш школын директоржылан шогалтат. 1970 ий 28 августышто Нурмучаш Шайра школыш математикым туныкташ колтат да завучым ыштат, икмыняр жап гыч директорлан шогалтат. Тыште тудо пенсийыш лекмешкыже, 1974 ий 1 июль марте, пашам ышта. Умбакыже школеш кодын огыл, паша гыч колташ шке кумылын йодмашым возен. Сулен налме канышыште Иван Павлович Волков лым лийде пашам ыштен, ӱмыржын пытартыш ийлаштыже ятыр жап почтальонлан тыршен.

***

Гурьянов Михаил Петрович
Гурьянов Михаил Петрович

1918 ийыште Чарла уезд Сотнур волость Кӱшыл Азъялеш шочын. 1927– 1931 ийлаште Ӱлыл Азъял тӱҥалтыш школышто тунемын. 1935 ийыште Пӧтъял шымияш школым тунем пытарен. 1935–1938 ийлаште Звенигово, вара Козьмодемьянск педтехникумлаште шинчымашым поген. Вара Звенигово районысо Керемлак шымияш школыш колтеныт. 1939 ий ноябрь гыч 1946 ий август марте Йошкар Армий радамыште служитлен. СУ-76 да самоходный батарейын командирже лийын. Красная Звезда орден дене палемдалтын. 1947 ийыште КПСС радамыш пурен.

Салтак корныжым Рославль оласе 159-ше стрелковый полкын наводчикще семын тӱҥалын. 1940 ий сентябрь гыч 1942 ий июнь марте Йӱдвел-Кавказ военный округын Пятигорск олаште верланыше полковой школын курсантше лийын. 1942 ий июнь гыч 1943 ий март марте Озаҥыште верланыше военно-технический составым усовершенствоватлыше курсышто тунемын.

1943 ий март тылзе гыч 1944 ий июнь марте – Московский военный округын 24-ше учебно-танковый полкысо взводын командирже (Горький олаште). 1944 ий июль гыч 1945 ий февраль марте Польшым утарыме фронтлаште 25-ше самоходный артиллерийский полкын да 2-шо Белорус фронтын СУ-76 командирже лийын. 1945 ий февраль-июнь тылзылаште самоходный артиллерий да бронетранспортёр шотышто высший офицерский школын слуштельже лийын (Балашов ола). 1945 ий июнь гыч 1946 ий февраль марте – Белорус военный округын сводный самоходно-артиллерийский полкын моторизированный батарейжын командирже (Осиповичи ола). 1946 ий февраль-июль гутлаште Белорус вонный округынак 61-ше отдельный самоходный дивизийысе строевой часть шотышто батарей командирын заместительже лийын. Запасыш лейтенант званий дене лектын.

1946 ий сентябрь гыч 1949 ий август марте Сотнур кыдалаш школышто военруклан ыштен. 1949–1955 ийлаште Ӱлыл Азъял, Кӱшыл Азъял тӱҥалтыш да Учимсола шымияш школлаште туныктен. Верысе советын депутатшылан сайлалтын.
М.П.Гурьяновын производствнный практикыжлан Сотнур районысо роно вуйлатыше М.Паршина тунам тыгайрак акым пуэн: «Гурьянов йолташ пашам сай кумылын онча да тугак шуктен шога. Йоча-влакым военно-политический шӱлышеш сайын ончен-кушта, военно-физический сомылат школышто чаплын шукталтеш. Тунемме идалык мучаште эртарыме физический ямдылалтмаш дене школ районышто (тунам Сотнур район лийын. – Л.Ш.) икымше верым налын.

Класс деч ӧрдыжысӧ пашат сайын шукталт толеш. Волейбол, баскетбол, лӱйылтмаш дене секций-влак пашам ыштат. Тунемше-влак кокла гыч 40 % йоча БГТО, ГТО дене нормым теменыт… 1948 ий 11 апрель».

Сотнур, Звенигово да Волжский районласе школлаште М.П.Гурьянов 1960-шо ийла мучаш марте пашам ыштен.

***

Евдокимов Алексей Евдокимович

Евдокимов Алексей Евдокимович1918 ийыште Чарла уезд Сотнур волость Курмызак ялеш шочын. 1936 ийыште Сотнур ШКМ-ыште 7 классым пытарен. 1938 ийыште Козьмодемьянск педтехникумым тунем лектын. Кугу Ачамланде сарын участникше. 1939 ий 25 ноябрь гыч 1946 ий марте Йошкар Армий радамыште служитлен. Сар жапыште воздушный стрелок лийын. «За отвагу» ден «За победу над Германией в Великой Отечественной войне в 1941-1945 гг.» медаль-влак дене палемдалтын.

Сотнур кыдалаш школышто тӱҥалтыш класслаште тунемше-влакым 1950-ше ийлаште кужу жап туныктен.

***

Жирнов Петр Александрович.

Чаманаш гына кодеш, «Сотнур школ – сотемдарыше вий» книгаште тудын нерген посна материал уке. Школ тоштерыште «личный делажым» верештын огынал (очыни, тыгайже Ярамарий шымияш школышто лийшаш ыле. Но тиде школым 2003 ийыште петыреныт. Чыла гаяк шалатыл да шӱктарен пытареныт. Шергакан историйческий материал кокла гыч нимо гаяк аралалт кодын огыл, векат. Тыште ик исключений гына лийын кертеш: иктаж-кӧ иктаж-могай амал дене тиде материал кокла гыч иктаж-можым мӧҥгышкыжӧ наҥгаен арален коден огыл гын). Туге гынат тиде поро туныктышо нерген таче икмыняр мутым пелештыде кодаш ок лий.

Петр Александрович Ярамарий ял гыч. 1960-70-ше ийлаште Ярамарий кандашияш школышто труд предметым туныктен. Ме тудым моткоч поро, но тунамак пеҥгыдын йодшо айдеме семын шарнена. Шкеж семынак воштылал ойлаш гын, кугурак класслаште тудо мемнам печымеҥгым тура шогалташ, леваш пырдыжым тошто оҥа дене «чаплын» авыраш туныктен. А изирак улмына годым, 4-5 класслаште, кузерак лобзикым, ножовкым, чӧгытым чын кучаш, верстакеш ямдылышаш материалым чын да тӧр ишыктараш туныктен. Мый ик ганат ом мондо полуфуганке дене пужараш туныктымыжам. Ала меже изирак лийынна ала фуганкыже кугурак улмаш, тачат кидыштем нелытшым шижам. Жалке, 2003 ийыште Ярамарий кандашияш школым верысе администрацийыш кусарымылан да министр Г.Н.Швецован шинчам кумен ӧрдыжкӧ кораҥмыжлан, районысо вуйлатыше-влакын шотдымырак улмыштлан (ала илыш саманжак тыгай тупела улмылан гын…) тыгай чапле школым тӱнчыктарышт. Пытыш Ярамарий гай кугу ялыште туныктышо династий… Мо шерге да кӱлешан лийын – чыла тушакак тошкалт, уралт да шӱйын пытыш. Ончычшо тушко пураш ышт пу, вара кудалтышт. Эн ондак кӱвар ден тувраш оҥам «шӱтен каяш» тӱҥальыч, вара эсогыл бензопила дене толын, пел могыр пырдыжым пӱчкын луктын, ала-куш оптен наҥгаеныт. Умбакыжым леведыш-пырдыжшымат ала-куш шупшкедыл-шолышт пытарышт. Шонен лукмо да министр Г.Швецован моктымо «оптимизацийлан» кӧра мемнан йӧратыме школнам тыге шотдымын тӱнчыктарышт. (Варажым тыгак лие Сотнур кыдалаш школын ончычсо кугу-кугу да чапле оралтыж денат. Тудыжым суаслан ужален колтышт…)

А мемнан тунемме жапыште тиде шокшо да кугу окнан волгыдо пу школ лийын. Ты оралтыжым 1936 ийыште чоҥымо улмаш. маныт.
П.А.Жирнов нерген икмыняр мутым ешарена Сотнур школысо 1939 ийысе выпускник, салтак йолташыже П.А.Александров нерген очерк гыч. Нуно вучыдымын 1942 ийыште Ржев ола деч мӱндырнӧ огыл «За Родину» партизан отрядыште вашлийыныт. Тыгай куан вашлиймаш – ӱмыраш.

«…5 июль. 1942 ий. Партизан-влак коклаште П.А.Александров пеш палыме чурийым ужылалтен. Тудо чынже денак ик классыште тунемме йолташыже Пӧча (Пӧтр Александрович Жирнов) мо манын, марла пелештен колтен. Кокла капкылан, топкатарак партизан ончычшо ӧрмалген шогалын. Вара ваштарешыже куржын толын, тазан ӧндалалтыныт. Йӧрлшӧ пушеҥге кашка ӱмбак шинчын, кужу жап чон пытен марла мутланеныт. Теве тыге вашлияш пӱрен манын ӱшаненат кертын огытыл. Сотнур райвоенкомат гоч пырля призыватлалатше йолташышт нергенат мутым тарватеныт. Теве Романов Викторым снайпер лӱен пуштын, Кузьмин Геннадий пленыш логалын… Евдокимов Алексей нерген нимомат пален огытыл…»

Но нунын корнышт ойырлен. П.А.Александров шке командыж дене фронт линий гоч вончаш тарванен. П.А.Жирнов тушманын тылыштыже кредалаш «За Родину» партизан отрядеш кодын. Палемден: нуно илышаш кечан улыт улмаш, коктынат сар тамык гочынат илен лектыныт.

 

Мучашлыме ой:

Чаманаш гына кодеш, Волжский районышто Кугу Ачамланде сарыште кредалше-влак нерген Сеҥымашын 75-ше идалыкшым чап дене вашлияш кугу паша ышталтын манаш огеш лий. Районысо чиновник-влак шомак дене ӱмбала-ӱмбала ойлат, сомылым икте-весе ӱмбак оптат, а лектышыже ты ганат пеш шагал. Эсогыл Сеҥымаш кечым аклен огыт мошто.

Ужам посна энтузиаст-влакын шке чон йодмо почеш шуктымо да шинчалан койшо икмыняр сомылыштым. Теве В.Н.Мартьянов шке семынже сарын участникше-влак нерген шымлымаш материал-влакым савыкта. А район, очыни, тыгай савыктымаш-влакым ваҥен, ик жап гыч шке отчётшым ышта. Тыгайже мемнан историйыште пашам ышташ ӧрканыше чиновник-влак дене ик гана веле огыл лийын.

Куандара самырык мер пашаеҥ, шке чон кумылжо дене ыштыше, «ВийАр» ушемын вуйлатышыже, Юлсер ӱдыр Алёна Иванован сомылжат. Сотнур школын тоштем пытыше тоштержылан полшаш манын, шке от ыште гын, иктат толын ок ыште манме принцип дене тудо школ тоштерлан сарын ветеранже-влак нерген шке кӱшешыже тачысе дизайнан икмыняр стендым ыштен пуэн. Ончыч А.Иванова мый декем фото-влакым йодын лекте. Мыйын базыштем сарын участникше-влак шотышто могай фото-влак лийыныт, мый чаманыде тудлан электрон почто дене колтышым. Нуным, коло утла фотом ме Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер улмо годымак, 2012 ийыште ыштенна (фотомастер Л.Г.Маланкина). Умылем, ик гана ыштыме гын, молан тудлан жапым да вий-куатым йомдараш. А вет пургедаш да системыш кондаш тунар жап кӱлеш. Сандене мый чылжымат чаманыде пуышым. Мыят Сотнур школым тунем пытаренам, суап лийже, шонышым.

Мыйым Волжский районысо ик уда койыш нигунам ӧрыктарымым ок чарне, очыни. Тӱвыра отдел вуйлатыше Л.А.Казакова, эсогыл район администраций вуйлатыше Т.А.Ильина (да тудын кок замжат) Сотнур поликлиникыште Тӱвыра пӧртым, библиотекым, кидпаша пӧртым, эсогыл тоштерым почына манын 2019 ий шошымак увертареныт ыле. Мыланна Сотнур поликлиникыште тоштерым ышташ чаракым шындаш тӱҥалмыштлан ынде кок ият шуэш. А калык коклаште, районысо вашлиймашым эртарыме годым, тиде йодышым нуно кӱлеш ма, ок кӱл, моктаныме гай чӱчкыдын тарватылыт. Рушлаже – «муссироватлат». Ну, примерне тыге, кузе 2014 ий годсек Нурмучаш Шайраште да Ӱлыл Азъялыште газым пурташ сӧрен, сӧрымаш денак тӱпланышт. Кузе Карай ялын Мирный уремжым уло тӱня дене ушаш сӧрат – тидат тугак! Сӧреныт, сайлымаш але вес ситуаций годым йылмыштым тӱгатеныт – тугак эртен кая. Калыкше чыла тидым шарна. Сандене кызыт районысо чиновник-шамычлан нимогай ӱшан уке. Нунын нерген тыге ойлат: «Ай, пашашт уке да, ляпкен коштыт».

Ончыч газым пуртымо йодыш дене ял калыкым ондалкалат ыле гын (тетла тидын нерген ондалкалаш совестьышт ок сите), ынде Сотнурысо тоштерлан «тунарлу миллионым» пуйто ойырымо дене моктанат. Но мом ончылгоч моктанашыже: але ни оксаже уке, ни проектыштым районышто илыше тыглай ик еҥат ужын огыл. Оксаже-можо йӧра, ала ойыратат. Но верысе калык кокла гыч нимогай профессионал-специалистым ямдылен огытыл. Мутлан, чыла тидым виктарен колташ еҥыштат уке. Кок вариант вуча. Икымшыже – ӧрдыж гыч иктаж-кӧм йот еҥым конден шындаш. Вес вариант – верысе кокла гычынак айда-лийже еҥым шогалташ, да вара каласаш: нунын нимолан шотышт уке.

Сарын ветеранже-влак нерген материалыште молан мый ситыдымаш шотышто «пералтенак» возем? Тек сарын участникше-влак тыге ыштымылан вуеш огыт нал. Вет нуно шке самырык вуйыштым ончыкылык сай, улан да волгыдо илыш верч пыштеныт. А чиновник-влак Сеҥымаш кече вашеш вигак шинчалан койшо да чоным куандарыше сомылым ыштен огытыл. Сандене таче ялласе калыкын пуйто нимогай кумылжат уке, кидшат нимоланат ок нӧлталт. А тыште амалже адакат сӧрен коштшо, но мутыштым шуктыдымо чиновник-влак улыт. Ынде мыняр лу ий дене Волжский районышто чиновник-влакын кӧргӧ тӱсышт ок вашталт. Еҥ-влакше вашталтыт гынат. Мо нуным куча да кӧ нуным виктара? Вот йодыш.

Ала тиде материалем Сотнур кундемысе тупела илыш сӱретым вашталташ мыняр гынат полша. Жап эртымеке, мондалтме деч арала. Но руш манмыла: «Без срока давности».

Тыште иктым пеҥгыдын шарныман: лишылет-влакым ондалкален-шойыштын кертат. Ик жап, конешне. Но Ош Поро Кугу Юмым – нигунам.
Юл-Элнет кундем калык Кугу Ачамланде сарын талешкыже-влакым кеч изиш утларак палышт манын, 2012 ийыште «Сотнур школ – сотемдарыше вий» книгаш рушла савыктыме материалем марлашке кусарышым. Тидлан ятыр жапым пуаш перныш. Но тиде сомылем суап лиеш, шонем. Марий-влаклан тидын деч пайда гына лиеш манын ӱшанем.

А чиновник-влак шке койышыштым вашталтышаш улыт. Калык сокыр огыл. (УМБАКЫЖЕ ЛИЕШ)

Лайд Шемйэр (Владимир Козлов), Сотнур кыдалаш школын 1977 ийысе выпускникше.

 

Чыла фотом тунамсе Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштерын чумырымо фондшо гыч налме, тудын кӱшешак сайын обрабатыватлыме.